पचहर्वा रिभिजिटेड

“पाईलागु मालिक, हमर खेतमे पानी नलगली खेतो पुरा बाझ है”, आगनभरी बसेका गाउलेहरु मध्येबाट एकजनाले मरो हजुबुवालाई सुनाए । पुरानो काठको मेचमा उपरखुट्टी लगई, बुढी औला र चोरी औलाको बीच भागबाट बिडी तानेर मेरो हजुरबुवा समस्या सुनी रहनु भएको थियो । सफा सोतो धोती, सेतो कुर्ता अनि स्टकोटमा सजिएका हजुरबुवा “महिन्दर ऐ महिन्दर ऐने आ, ओ बैलके वाहर लकर बाध न”  भन्दै हाम्रो मामाघरको गाई बस्तु हेर्ने मानिसलाई पनि काम लगाउन भ्याई रहनु भएको थियो । २० वर्ष अधिको मेरो मस्तिष्कमा यी धभिला स्मरणहरु अझै पनि खेलिरहन्छन ।

२०४६ सालको जनआन्दोलनमा ६ जना सहिद भएको धनुषा जिल्लाको यदुकुहा गाविससंगै जोडीएको मेरो मामाघर पचहर्वा गाविसमा अव ति धमिला स्मरणहरु केवल ईतिहासका पाना मात्र भईसकेछन् । युवा उमेरमा नै काठमाण्डौबाट जग्गा जमिन सम्हाल्न पचहर्वा आईपुग्नु भएका हजुरवुवालाई तराईको रमाईलो नै प्यारो लागेर स्थायी रुपमा नै गा“उमा बस्न थाल्नु भएको थियो । तराईको गाउ“मा चल्ता फुर्ता काठमाण्डौ बाट आएको युवकको शान नै छुट्टै थियो उनको । सायद त्यहि भएर होला उनले पञ्चायत कालाम लामो समयसम्म पचहर्वा गाविसको प्रधानपञ्चको जिम्मेवारी सम्हालेका थिए ।

पचहर्वाका उतीवेलाका ति दिनहरुमा उनी राजर्षी सानका साथ बसेका थिए । उतीबेला उनको बोलीले नै कानूनको काम गथ्र्यो । गा“उमा समस्या आई प¥र्यो भने त्यसको समाधान प्रधानजी अर्थात मेरो हजुरबुवाका हुन्थ्यो । गाउ“लेहरुमा बादविवाद आएमा त्यसको न्याय निसाफ छुट्टयाउने काम प्रधानजी अर्थात काजीबावुले नै गर्थे । त्यो सबैलाई स्वीकार्य पनि हुन्थ्यो । सयौ विघा जमिनको हेरचाह गर्न दुई दर्जन भन्दा बढी जन अर्थात कामदारहरु थिए । भैसीको शुद्ध दुघ  विहानको नास्तासंग पाईन्थ्यो । ध्यूका ठूला ठूला डब्बा हुन्थे, माटोको भाडोमा दही दलिनमा झुण्डाईएको हुन्थ्यो ।

प्रधानजीको पहिलो सन्तानको विहे अर्थात मेरी आमाको विहे भव्य रुपमा भएको थियो रे । भीमफेदीमा जन्मेका मेरो वुवा र पचहर्वामा जन्मेकी मेरी आमाको लगन जुरेको थियो । उतीवेला गा“उ हिडेर जानु पर्ने भएकोले हजुरवुवाले दुलाहकोलागि हात्तिको व्यवस्था गरी दिनु भएको थियो जसको प्रमाणको रुपमा पुरना फोटोहरु अझ पनि विद्यमान छ । प्रधानजीको पहिलो नाती भएकै कारणले होला मैले मामाघर जा“दा कहिल्यै पनि हिड्नु परेन । म सधै महिन्दरको काधमा बसेर मामाघर पुग्थे ।

एक किसिमको प्राकृतिक सुन्दरता गा“उमा थियो । बासको चोयामा माटोले छापेर बनाईएका घरहरुको बीचमा पक्कि घर एउटा प्रधानजी अर्थात हाम्रो मामाघर थियो । हाते कल सार्वजनिक ठा“उहरुमा राखिएको थियो । केहि स्थानहरुमा ईनार पनि थियो । हाम्रो मामाघरमा चाहि आगनमा नै हाते कल राखिएको थियो । मान्छेको नाम उनको आफ्नो जन्मस्थानसैगै जोडेर बोलाउने तराईको पुरानो प्रचलनको कारण बीर्ता वाली, खजुरी वाली, गिदाहा वाला जस्ता नामले यहा“का गाउ“लेहरुलाई उपनामले बोलाईन्थ्यो ।

२०४६ सालको जनआन्दोल पश्चात आएको मुलुकमा आएको परिवर्तनले हाम्रो मामाघरमा पनि असर गर्न थालेछ । सोझा साझा गाउ“लेहरुको बीचमा सोषक र सामन्तिको परिभाषाको गलत व्याख्या गर्न थालिएछ । प्रधानजी माथि आ“खा जुधाएर बोल्न नसक्नेहरु औला ठडाएर कुरा गर्न थालेछन् । काम नगरे दैनिक हातमुख जोर्न गाह्रो हुनेहरु काम गर्दा सोषित भएको सम्झन थालेछन् । विस्तारै मामाघरमा काम गर्ने जमातमा कमि आउन थाल्योे । तर जतिसुकै हक अधिकारको कुरा गरेपनि काम नगरी माम नपाईइने तितो यथार्थ सवैले बुझन थाले । आफू अन्य काम गर्न सक्षम नभएपछि पुनः खेतको काम गर्ने प¥र्यो । विस्तारै सोषकको र सामिन्तको गलत परिभाषा लगाउन कुचेष्टा गर्नेहरु आफै असफल हुन थाले ।

अहिले हजुरवुवा बितिसक्नु भयो । गाउ“को सम्पूर्ण जिम्मेवारी हजुरआमाले हेरी रहनु भएको छ । मामा जागीरे भएका कारण गा“उमा त्यति बस्न पाउुन हुन्न । वंशाणुगत गुण भएर होला उहा“लाई पनि राजनैतिक सचेतना छ । आफ्नो रिटायर्ड लाईफ गाउ“मा नै बिताउने उह“ाको योजना छ । खोल लगाएर कोठाको भित्तामा राखिएको पुरानो गितार र ब्रसुली सैलीमा खिचिएको पुराना श्याम स्वेत फोटोले उनले आफने उमेरमा प्रधानजीका छोराले गरेका सौखहरु प्रतिविम्वित गर्दथ्यो ।

गा“उमा मधेश आन्दोलन ताका सेलाएको सम्बन्ध अहिले फेरीएको छ । अहिले गाउ“का अधिकाशं युवाहरु विदेशिएका छन् । गाईबस्तुको हेरचाह र खेती किसानीकाम गर्नकोलागि जनशक्तिको अभाव भई सकेको छ । माटाका घरहरु विस्तारै पिल्लर हालिएर पक्कि हुदैछन् । साईकल चढने कुरा नै ठुलो भएको गा“उमा अहिले घरै पच्छिे मोटरसाईकल देखिन थालेको छ । पहिले कछाड र लुड्डीमा देखिने मानिसहरु अहिले ब्राण्डेड विदेशी कपडामा देखिन्छन । विदेशी रेमिटेन्सको प्रभाव स्पष्ट भेटिन थालेकोे छ । विदेशीएकाहरुले धेरै पैसा पठाएर होला गा“उमा भैसी पाल्ने चलन हराउन थालेछ । पहिले शुद्ध दुध फालाफाल हुने ठा“उमा दुधवाला चिया खान आधा धण्टा पर दुध लिन जानु पर्ने भएछ ।

अध्ययनको कमि, दक्ष सीपको कमि भएका गाउलेहरु पूर्णरुपमा निर्माण कम्पनिमा काम गर्ने अदक्ष कामदारको रुपमा अरव, कतार पुगेका छन् । कोहि त दुःख पाएर फर्कि पनि सकेका छन् । हाम्रो घरमा बेला बेलामा मामाघरको कोसेली ल्याउने काम गर्ने शिवजीका तिन छोरा पनि विदेशमा रहिछन् । “हमर एगो बेटा साउदी, एगो कतार या एगो मलेसिया मे है । यी छोट्का कै पोता है” भन्दै काखमा भएको सानो नाती देखाउदै, आफ्नो विदेशिएका छोराहरुको बारेमा सुनाउदै थिए । अहिले गाउ“मा प्रष्ट रुपमा देखिएको परिवर्तन भन्नु पर्दा उतीवेला युवा देखिएका अहिले सबै बुढा देखिन थालेछन् । अनि सबैको घरमा एउटा वा दुईटा नाता नातिनी भै सकेछन् ।धेरै परिश्रम पनि पौष्टिक तत्व युक्त खानाको अभावले होला यहा“का पुराना पुराना मानिसहरुको अल्प आयुमा नै मृत्यु भै सकेछ । बा“की भएकाहरुमा पनि बिभिन्न किसिमका रोगहरु देखिन थालेछ । यहा“ पनि शहर तिर जस्तो ब्लड प्रेसर र सुगर सामान्य हुन थालेछ । उतीबेलाका पानी खाने ईनारहरु पुरीन थालेछन ।

गाउ“मा गरिएको उल्लेख्य विकासको रुपमा विद्युतको सुविधा र यातायातको सुविधालाई देखिन्छ । टुकि बत्ति र लालटिनको शाहरामा बस्नु पर्ने गा“उ अहिले झिलमिले भएको छ । यद्यपि अहिले पनि विद्युत आउने जाने समयको कुनै टुंगो छैन । पहिले जनकपुर जयनगर चल्ने रेल चढेर मामाघर जानु पर्ने वाध्यता थियो  । परवाहा, महिनाथपुर वा वैदही स्टेशनमा ओर्लेपछ तीन या चारघण्टा हिडेपछि पचहर्वा पुगिन्थ्यो । अहिले त्यो वाध्यता हटेको छ । जनकुपुरबाट यदुकुहासम्म दैनिक पा“च छ वटा बस चल्दो रहिछ । बाटोको अवस्था हेर्दा वर्षायाममा गाडी चल्न सक्ने सम्भावना अलि कम देखिन्छ ।

पछिल्लो जनआन्दोलन पश्चात राजनैतिक चेतनाको विकास भएर होला गाविमा छुट्टाईएको बजेटबाट केहि सामान्य विकासका कार्यहरु भएको देखिन थालेको छ । गाविस स्तरीय राजनैतिक चलखेल पनि देखिन थालेछ ।


सुधिर भद्र
२०६९ मंसीर ११ गते

हातलाग्यो शुन्य

भर्खरै रंगाएका राईकहरुको ईनामेलको गन्ध कोठामा फैलिएको थियो । दशैको रौनकसंग पछि खोलिएको दोकानमा जाडोको पहिलो घामको प्रकाशहरु अगाडीको शिसामा टल्कदै थिए । पहिल जस्तो विहानै देखि देखिने भिडभाड अहिले सेलाएको छ । विहानदेखि एक्लै, दुक्लै र परिवार सहित देखिन ग्राहकहरुको भिडभाड विस्तारै ओरालो लाग्दै थियो । तिहारको रड्डीचड्डी सामानहरु विस्तारै विस्तारै निस्कन थालेको छ ।

व्यवसायी हुने जोस चलेर जीवनमा पहिलो पटक दशै अगाडी किनिएको फेन्सी दोकानका सर सामानहरु मसंग अझ राम्ररी परिचित भैसकेका छैन्न । कुन सामान कहा“ छ भन्ने मेसो मैले रामरी पाउन सकेको छैन । दैनिक पा“चसय तिरेर रंगाईएका सो केश र राईकहरु झलल बलेका छन् । महिनाभरीको तलव थाप्दा आउने पैसा दशैको अगाडी एकै दिनको व्यापारमा आएको दैख्दा मन निकै फुरुड्ड भाको थियो । माहाबौद्ध, असन, इन्द्रचोक, रञ्जना गल्ली र केहि सपिड्ड कम्पेल्क्सहरु धेरै पटक घुमियो तर यसपटक दशै अगाडीको घुमाई बेग्लै थियो । पसलको सामान किन्न आफूलाई उधारो नपत्याउने डरले पुराना चिनजानको पसलेलाई लगिएको थियो । नया“ व्यवसायीलाई उधारो दिने हो कि नदिने भन्ने डर मनमा थियो । त्यसमाथि धेरै सामान किनियो भने दशैमा बिक्छ कि बिक्दैन भन्ने डरले पनि पोलिरहेको रहेको थियो ।

सामान रोजी छानी गरेपछि मोटो रकमको बिल हातमा लिदै फर्किईयो । सामान बेच्दा आउने नाफा र त्यसको बाडफाडमा यात्रा बितेको पत्तै भएन । दुई चार दिन पछि सामान आईपुग्यो । नया“ कपडाको बास्नाले कार्टुन मगमगिएको थियो । सामान झिक्दै मिलाउदै रात अलि छिप्पि सकेको थियो । नया“ नया“ जोसको कारण मिडियम, लार्ज, एक्सट्रा लार्ज र अन्य नाप अनुसारको लुगाको थान मिलाउन निकै रमाईलो भईरहेको थियो । भर्खर भर्खर चलाउन सिकिएको बिक्रि मुल्य टास्ने मेसिनमा बिल अनुसारको रकमा आफूले घटाउन मिल्ने कोड हाली टास्ने काम पनि संगसगै भईरहेको थियो ।

आफ्नो पसल अगाडीबाट हिडेका मानिसहरु सबै मेरै पसलमा आउने भन्ने कामना मनमा लागि रहेको थियो । त्यसै भएर होला बाटोमा हिडेका मानिसहरुलाई मेरो मुखबाट स्वत स्फूर्त निस्केको मुस्कानले आमन्त्रण गरिरहेको थियो । सायद यहि भएर होला सामान भरिभराउ भएपछि खोलिएको दोकानमा विहान सबैरै देखि ग्राहकहरु आउने क्रम शुरु भएको थियो । प्लास्टिकको मानवआकृतिमा पनि नया“ लुगा लगाईएको थियो । राईकका माथि ह्याड्डर झुण्डाउन बनाईएका अंकुशेशहरुमा पनि नया“ नया“ डिजाईनका सर्टहरु झुण्डाईएको थियो । पसल नै नया“ कपडाको बास्नाले भरिभराउ भएको थियो । पसलमा आउने मानिस समान नकिनि नफर्किउन भन्ने चाहना मनमा थियो । उमेर अलि खाई सकेको भएपनि नक्कली तन्नेरी पन देखाई युवाहरुको मन जित्ने असफल प्रयास म गर्दै थिए ।

दिनभरीको व्यापार राम्रै भएको थियो । पा“चवटा शुन्यको हाराहारीमा व्यापार गरिएको थियो । दुई चार दिनसम्म पैसा आफू संग राख्दा निकै रामाईलो अनुभव भाथ्यो । त्यसैबाट बिस्तारै मेरो सामान्य खर्च पनि चलिरहेको थियो । घरतिरको झिना मसिना खर्च पनि त्यसैले धानी रह्यो । आफूलाई पनि दशैमा गतिलो सर्ट र पाईन्ट लाउने ईच्छा, त्यसमाथि नया“ पसलको नलगाउने त कुरै भएन । त्यसको खर्चको हिसाव पनि पसलमा नै गाभियो त्यसबाहेक सानो छोराको पनि ईच्छा पुरा गर्ने प¥यो । त्यसको खर्च पनि पसले नै पुर्ति गर्नु प¥यो । चा“डवाडको अन्य खर्चको पनि हिसाव त्यसैमा जोडिने भयो ।

टिकाटालो सकिएपछि फेरी पसल खोल्ने कामले निरन्तरता पाउन लाग्यो । विहानको ठेलाको चिया संगसैगै पसलकोलागि नै किनिएको सिटिजन क्यालकुलेटरमा हिसाव राख्ने कामले निरन्तरता पाउन थाल्यो । तिर्नु पर्ने र लिनुपर्ने पैसाहरुको लिस्ट पुराना पत्रिकाको लेख्न मिल्ने ठा“उ भउको छेउतिर उतार्न थाले । तिर्नु पर्ने रकमले लिनु पर्ने रकमलाई नराम्रोसंग पछाडी पारी सकेको रहेछ । अव दिमागमा त्यो समिकरण कसरी मिलाउने भनेर खेल्न थाल्यो । काठमाण्डौका साहुहरुसंग गरिएको पहिलो चोटीको कारोबारको व्यवहार कसरी मिलाउने भन्ने तर्फ मन डुल्न थाल्यो ।

अहिलेसम्म बिक्रिबाट जम्मा भएको रकम हेर्दा बैंकमा लामो समयसम्म सुस्ताएको खाता निकै माथि गएको थियो । बैंकको कम्पूटरको किबोर्डमा धेरै महिना अघि नथिचिएको मेरो एकाउन्ट नम्बरहर बारम्बर थिचिन थालिएका थिए । म पनि बैंकको नियमित ग्राहक भएकोमा मनमा एक किसिमका सुशुप्त घमण्ड थियो । म सधै बैंकमा जांदा आउ“दा मलाई अरुले हेरेका छन कि छैनन् भनेर नजर यताउता घुमाएर मात्र मोटरसाईकलमा बस्दथे । अव मलाई जममा गरेको रकम बैंकमा पु¥याउन हैन तिर्न पर्ने रकम कसरी ल्याने भने चिन्ताले सताउन थालको छ ।

जीवनमा व्यापार पहिलो पटक गरे, धेरै मानिससंग पहिलोपटक धेरै राम्रोसंग बोले, सबैसंग उनीहरु हास्नु भन्दा पहिले आफै हासेर सत्कार गरे, तपाई भन्दा अझ सम्मान गरेर हजुर भनेर बोल्न थाले । सधै अरुलाई यो देखाउनुस त्यो देखाउनुस भन्ने बानी परेको भएतापनि अरुले अह्राएको काम आज्ञाकारी युवकले जसरी गर्न थाले ।  छोटो समयमा पनि धेरै रकम पनि संकलन गरे तर अन्तमा  कारोबार धेरै गरे पनि मेरो हात लाग्यो शुन्य । मैले तीन चार पटक क्यालकुलेटरमा धेरै पटक हिसाव गरे रिचेक पनि गरे । तर लिनु पर्ने भन्दा तिर्नु पर्ने निकै अगाडी देखे पछि म आफै सोचमा छु के गर्ने । फेरी तिहारमा एउटा अर्को लगानीकर्ता खोज्ने हो कि भन्ने बारेमा सोचमा छु ।


सुधिर भद्र
२०६९ कार्तिक १७ गते

भट्टराईको ट्रयाक्टर एडभेन्चर

प्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराईले मुस्ताड्ड गाडी चढेर शुरुका दिनमा जति लोकप्रियता कमाउन थालेको थिए त्यसले लामो समय सम्म निरन्तरता पाउन सकेन । उनका मन्त्रिपरिषदका सदस्यहरुले बेला बेलामा गर्ने क्रियाकलाप उनको लोकप्रियतामा कमि ल्याउने प्रमुख तत्वका रुपमा रहे । त्यसका साथ साथै उनी आफै पनि बिभिन्न कारणले गर्दा बिवादित बन्दै गए । सायद उनी आफैमा नराम्रो व्यक्ति होईन होला तर समयकालले उनलाई त्यस्ता कमद उठाउन बाध्य पारीए होला । जे भए पनि एक जुगका राम्रा ईन्जिनियर त्यसमाथि पनि विद्यावारीधि गरी सकेका व्यक्तिले नेतृत्व लिदा अवश्य पनि देश र जनताको हितकोलागि नै कार्य गर्छन होला भन्ने आश सबैको थियो । उनले आफैले अर्थ मन्त्रीको जिम्मेवारी सम्हाल्दा गरेका आर्थिक सुधारले पनि सर्वसाधारण धेरै आशावादी थिए । तर विविध कारणले गर्दा उनले गर्न सक्ने र गर्न खोजेका काम गर्न सकेनन होला । उनी द्वारा नरुचाईएका कार्यहरु गर्न वाध्य भए होलान । त्यत्तिका बिचमा पनि उनले एउटा नौलो कामको फेरी शुरुवात गरेका छन । प्रत्येक महिना बिभिन्न गाविसमा पुगेर स्थनीयवासीहरुसंग एक दिन विताउने ।

उनको यो कार्यक्रम स्थानीय स्तरमा पुगेर स्थनीयवासीहरुले स्थानीय स्तरमा भोग्नु परेका समस्याहरु पत्ता लगाउनु होला । उनले त्यहा देखेका समस्याहरुको समाधानकोलागि सरकाले गर्न सक्ने कार्यहरु प्राथमिकतामा पारेर गर्नु होला । यो कार्य अवश्य पनि राम्रो शुरुवात हो तर यो भट्टराईको हेलो सरकार जस्तो सुपर फल्प प्रोजेक्ट नहोस भन्नेमा आशावादी होऔ ।

काठमाण्डौबाट उडेर भरतपुरमा कालो झण्डाको सामना गर्दै लावा लस्कर सहित चितवनको सिद्धि गाविसमा पुग्ने उनको कार्यक्रमको शुरुवात निकै ताम झामका साथ गरिएको थियो । एउटा दैनिक पत्रिकामा ८९ वर्षिय बन्दिपुरे चेपाड्डको बारेमा समाचार प्रकाशन भएपछि उनी सिद्धि पुग्न हौसिएका थिए । सवारी साधन पुग्ने ठा“उसम्म उनी सहित सरकारी कार्यालका उच्च पदस्थ अधिकारीहरु वातानुकुलित गाडीमा पुगे । वर्षायाममा उर्लेर आएको खहरे तर्न नसकेपछि उनीलगायत उनको टोलीको साधन खोला वारी नै छोडेर स्थानीवासीहरुको सदावहार साधन ट्रयाक्टरमा सिद्धि पुग्ने योजना बन्यो । जनयुद्धकाला हिडेका धेरै अनुभवहरुलाई सिद्धि यात्राले रिफ्रेश्मेन्ट गरिदिए जस्तो थियो ।

उनी ट्रयाक्टरमा जानु ठूलो कुरा थिएन तर ती भेगका जनताको यातायातको मुख्य साधन नै त्यही हो भन्ने मुलकका कार्यकारी निकायका म्रमुख व्यक्तिले बुझनु ठूलो कुरा थियो । आकासबाट कहिले कहिले विश्राम लिदै परिरहेको एकनासे झरीमा ट्रयाक्टरको पछाडी भागको ढाला समातेर बसेका भट्टराईलाई ज्ञान छ कि छैन होला त्यहा“का स्थानीवासीहरुकोलागि त्यो साधन नै मर्सिडिज वेन्च भन्दा पनि बढि महत्वपूर्ण छ । त्यसमा समातेर हिड्दा हिड्दा हातका छालाहरु खुईलिएर ठेला परिसकेका छन् । त्यो पनि छुट्यो भने घण्टौ पैदल हिडनु पर्ने बाध्यता उनीहरु माथि छ । एम्बुलेन्स भने पनि, बस भने पनि, ट्याक्सी भने पनि उनीहरुको एउटै रोजाई त्यहि साधन हो ।

गाविस सचिव र हेल्थपोष्टका डाक्टरसावको अनुहार कहिले कहि मात्र देख्न पाउने स्थानीयवासीहरुले यतिका धेरै उच्च पदस्थ सरकारी कर्मचारीहरु देख्न पाउनु धेरै ठुलो कुरा थियो । भट्टराईज्यू तपाई सरकारी मेजमानीमा स्वास्थ्य चौकीको पक्की घरको कोठामा रात बिताउनु भयो होला । चिसो भुईमा भए एकसरो कपडा त्यो पनि नभए पोलिथिन बोरा ओछ्याएर बस्नेहरुलाई के थाहा सुत्केरीको बेलामा त्यहि हेल्थपोष्टमा कति पटक चिकित्सकको नियमित परिक्षण गराउनु पर्दछ भनेर । गांउका केहि सिमित टाठाबाठाहरुलेमात्र कखरा सिक्ने मौका पाएका र अरु अहिले पनि तीन बिसको हिसाव गर्नु पर्नेहरुलाई शिक्षाको महत्व र यसले पार्ने दुरगामी असरको बारेमा के थाहा ।

तपाई एक दिनको लागि जा“दा आपतकालिन औषधि र अन्य प्राथमिक उपचारको साधनसंगै लिएर जानु भयो होला । जहा“ झाडापखाला लागेको बेला जीवन जल पाउनु नै ठूलो कुरा छ । जे जस्तो रोग लागे पनि सिटोमोल र ब्रुफिन नै सबै रोगको उपचार गर्ने प्रमुख औषधि भनेर बस्नु परेको छ । स्वास्थ्यकर्मी भन्दा पनि धामी झार्की सर्वशुलभ भएर विरामीहरुको उपचारको पहिलो रोजाई शुक्र लागेको र शनिको दशा शान्ति स्वस्ती गराउनेमा हुन्छ । उपचार दोश्रो स्तरमा मात्र हेल्थपोष्ट र अस्पताल जानु पर्नेलाई लिईनछ ।

भट्टराईज्यू तपाई जानु भएको दिनमा त भान्छामा तपाईसंगै गएका सहयोगीहरुले मिठै कुराहरु पकाएर खुवाए होला । जहा“ चामलको अनुहार हेर्न दशैं तिहार कुर्नु पर्दछ वा कुनै दाताको दिन कुर्नु पर्दछ । गर्न सके दैनिक ज्यालादारी नसके जंगली कन्दमुल र अन्यको भरमा बस्नु परेका छन् । जसको प्रभाव बालवालिकादेखि बृद्ध बृद्धासम्म सबैलाई परेको छ । तपाईले त्यहा आफ्नो तिर्खा मेटाउन मिनरल वाटर खानु भयो होला तर खोलाको तरिमा रहेको कुवा कुलेसोको धमिलो पानी नै त्यहाका स्थानीयवासीहरुको प्यास मेटाउने श्रोत हो । त्यसमा हुन सक्ने किटानु र त्यसले पार्न सक्ने प्रभावको बारेमा न तिनलाई हिजो थाहा थियो न आज थाहा छ ।

भट्टराईज्यूले एक रात बिताउनु भयो, अध्ययनशील र विवेशिल मानिस भएका हुनाले उहा“ले धेरै कुरा बुझनु भयो होला । उहा“संगै जानु भएका भर्खरनै निजामति सेवाका उच्च व्यक्तित्व लिलामणी पौडेलले पनि त्यहा“को यथास्थिति राम्रोसंग बुझ्नु भयो होला । नेपालका ग्रामीण क्षेत्रमा देखिने अंधिकाशंको सामुहिक समस्या र आवश्यकताको प्रतिनिधित्व सिद्धि गाविसले गर्दछ । त्यसैको आधारमा सरकारी सेवा चुस्त दुरुस्त राख्नको लागि व्यवहारीक रणनीति बनाउनु हुन्छ होला ।

बेला बेलामा गरीने भ्रमण दुई चार जना गरीव गुरुवाहरुलाई बांडिने लत्ता कपडाहरुले समस्याको दिर्घकालिन समाधान गर्न सक्दैन । एक हुल मानिस जम्मा गरेर पत्र पत्रिकाको मुख्य समाचार बनाएर मात्र हुंदैन  । स्थानीयस्तरमा पुगेर याथास्थिति बुझि सकेपछि त्यहा“ देखिएका समस्याहरुको निराकरणकोलागि आवश्यक कदम चालिनु पर्दछ । भ्रमणमा देखिएका सरकारी कमि कमजोरीमा सुधारको लागि प्रयास गरिनु पर्दछ । यदि त्यसो भएन भने  यो भ्रमण ट्रेक्टर एडभेन्चरकोलागि मात्र सिमित हुन सक्दछ ।

सुधिर भद्र
२०६९ भाद्र ३ गते

पार्वतीको भट्टी

दिनहरु सुसाउदै गएपछि, पार्वतीको आगन बाक्लिदै जान्छ । दिउसै छोडाएर राखिएको अदुवा लसुन अनि त्यसमाथि खोर्सानीको मिश्रण मासुका बिभिन्न परिकारको लागि तयार भई सकेको छ । छेउमा ग्यासमा मम पकाउनकोलागि पानि तताउने काम पनि शुरु भईसकेको छ । ग्यास चुलोको अर्को पटी मुखमा महिनौ देखि नमाझेर राखेको ताप्केको पिधमा हिजोको भुटुनको केहि थोपाहरु बा“की छ । बाक्लिदै गएको आगनमा मोटरसाईकलहरु अटाई नअटाई हुन थालेपछि टेबल पनि भरिदै गयो । पार्वतीका नियमित उपभोक्ताहरुकोे सा“झ छिप्पिदै गएपछि जिब्रो फपराउन शुरु हुन्छ । जहा“ भएपनि केहि समय ढिलो चा“डो गरी पार्वतीका टेबल सम्हालन आईपुग्छन ।

टेबल नं. १
खाली पेट थियो अस्ति दुई स्टिल नेट हानेको त म झ्याप भईरा, घरमा बा फायर, भर्खरैै जुगाको रेखि बसेका युवा आफ्ना साथीहरुलाई सुनाउदै थिए । अस्ति कलेज हाफ पछी निस्केर जी मा झ्याप नी क्या रिल्याक्स भाको थियो, यो मु......लाई हिड भनेको गएन । आफ्ना पुरानाकुराहरु स्मरण गर्दै धमिलो पानी भरिएको जस्तो देखिने सिसाको गिलास उठाउ“दै थिए । उनीहरु मध्ये कै एकको मोबाईलमा फोन आयो । मोबाईल र उ स्वयंले मात्र सुन्ने स्वरमा अलि संयमित भएर फोन गर्दै थिए । पा“च मिनेटसम्मको फोन सम्वादको अन्तिम तिर मिस यु र सि युको को वर्षादसंगै फोन सम्बाद टुंगियो । यसको जीएफको फोन आको होला हैन, दीनको १० पटक सम्म फोन गर्न सक्छ के मात्र गफ गर्छौ टेबलका  साथी मध्येकै एकले प्रश्न गरे । फोन उठाउने साथीले स्पष्टिकरण दिदैं भने अस्ति हामी डेट गाको त्यसको बाले देखेछ क्या ११ को हो भनेर सोधेर ¥याग गरी रा छ रे क्या । के गर्ने बाल मतलव छैन, धेरै किच किच गर्न थाल्यो भने तेललाई लिएरै जानु पर्छ यार ।  एउटै प्लेटमा राखिएको नास्तामा भएको चार चम्चा मध्ये एउटा चम्चाले भटमास र दुई चोक्टा सुकुटी अठाएर मुखमा हाल्दै योजना सुनाउन थाले ।

टेबल नं. २
दीदी मःम ३ प्लेट, नास्ता २ ठा“उ अनि कचिला १ राख्दीनु है, अधवैसे मानिसहरुको समुहबाट पार्वतीलाई उनको रेगुलर मेन्युबाट अर्डर आयो । उनीहरु त्यहा आउनु भन्दा अगाडी अर्कै भोजमा मान मनितो भएर आईसकेका रहेछन । उनीहरुको दैनिक रेगुलर कोटाको केहि अंश भोजमा पुरा गरिसकेको भएतापनि पार्वतीको हातको स्वादको न्याश्रो मेटाउन उनीहरु आएका रहेछन् । ये सुन्न आई डन्ट लाईक टु ड्रिक बट यु फोर्स मी क्या, एकजना जिब्रो लरबराउर्दे अरु साथीहरुलाई आरोप लगाउदै थिए । यो अफिसबाट सिधै आएको थियो खाली पेटमा दुई प्याग हानेको थियो यसलाई धेरै भए जस्तो छ । अर्कोले उसको व्यवहार प्रति टिप्पणी गर्दै सुनाए । यसलाई खाएपछि अंग्रेजीको जा“च दिन लगाउनु पर्ने बोर्ड फस्ट नै हुन्थ्यो कि क्या हो, अर्कोले कटाक्ष गरे त्यहा हा“सोको फोहरा छुट्टयो । उनीहरुले त्यहा राष्ट्रिय देखि अन्तराष्ट्रिय चिन्तन सम्म गर्न भ्याए । सबैभन्दा धेरै गालि नेताहरुलाई गरे त्यसपछि स्थानीय निकायहरु पनि उनीहरुको गालिको सिकार भए । सबै जनाको सामूहिक स्वर एउटै थियो सा‘‘ नेताहरुले देश विगारे । उनीहरु तार्किक हिसावमा सहि छन वा गलत छन त्यो आफ्नो ठांउमा छन तर आफ्नो कुण्ठा पार्वतीकाको सोमरस पान गरेपछि आक्रमक रुपमा बाहिर आएको जस्तो लागेको थियो ।

टेबल नं. ३
आईरन गरिएर कडा पारिएको क्रिज सहितको सेटो सर्ट र निलो पाईन्ट लगाएका दुई भद्र एउटा कुनामा बसेका थिए । गिलास विस्तारै दाया“ हातले उचालेर मुखमा एक चुस्की लगाएपछि हा‘आ‘ गरेर मुख विगारेर गिलास टेबलमा पुनः राखे । आजको त्यति मिठो छैन, अस्तिको स्वादिलो थियो । पुराना स्वादका पारखी जस्तो उनीहरु सोमरसको मुल्याड्ढन गर्दै थिए । सधै हाकिमको अघि पछि गरेर मात्र हुन्छ, तेसले हाकीमलाई तेल घसेर काज मिलाएर खाई राछ । मलाई कुन दिन झोक चल्छ म हाकिमसंग डाईरेक्ट कुरा गर्छु । अस्ति पनि म काठमाण्डौ जानु पर्ने थियो यसो काज मिलाई देला भनेर सोध्न गाको त तेसलाई पठायो । हाकिमको व्यवहार प्रतिको असन्तुष्टि प्रकट गर्दै थिए । अर्कोले मुन्टो हल्लाउदै मौन समर्थन दिंदै आएका थिए । बेला बेलामा उसको आफ्नो असन्तुष्टि पनि सुनाउदै थिए । उनीहरु आ—आफ्नो संगठन मार्फत हाकिमको सरुवाको लागि केन्द्रिय स्तरका नेताहरुलाई पनि फोन लगाउ“दै थिए  । उताबाट पनि चा“डो भन्दा चा“डो सरुवाको व्यवस्था गरीने आस्वासन पाउदै आएका थिए । यसलाई सरुवा गर्नु पर्छ अनि अर्को आउनेलाई पहिल्यै पढाउनु पर्छ । सुर्य चुरोटको लामो सर्को तान्दै वियरको प्रचार खुईलिएको पुरानो खरानी दानीमा चोर औलाले टवाक्क ट्वाक्क खरेर चुरोटको खरानी झार्दै सुनाए ।

टेबल नं. ३
के छ पार्वति दीदी ११ आज बिल पास हुन्छ भनेको आज पनि पास भएन । तपाईको अझ दुई चार दिन ढिला हुन्छ है । धुलै धुलोले ज्याकेट टकटकाउ“दै सुनाउदै एकजना निर्माण व्यवसायी पार्वती दिदीसंग भर्खर साईट गएर आएको व्यख्या गर्दै थिए । उनीसंग भएका अरु साथीहरुलाई भन्दै थिए कस्तो चोरहरु उसै त स्टिीमेट भन्दा ३० प्रतिसत लो रेटमा काम गरेको छ,  त्यसमाथि पेमेन्टको चेक लिन पहिल्यै नै उसको कमिशन चाहियो भन्छ । ओभरसियरले फोन गर्दैथ्यो, के गर्ने यीनीहरुलाई नदीए बिल पास नै हुंदैन सीसाको गिलासमा भरिएको तरल एक धुट्कोमै स्वाट्ट पारेर लामो सास लिदैं सुनाउदै थिए ।

पार्वती पालै पालौ सबै टेवलको अर्डहरु सुन्दै त्यहि अनुसार पु¥याउदै आई रहेकी थिईन । उनको हात चुलोसंगै टेबलमा राखिएको कपिमा चल्दै थियो । तेलले अलि फोहर भएको धर्के कपिमा शिशु कक्षाका विद्यार्थीको अक्षर जस्ताें अक्ष्ँरले टेवल नं. सहित हिसाव राख्दै थिए । खानपिनको कार्यक्रम सकिएपछि जाउ“ है दिदी भन्दै विदावारी माग गरी उनका नियमति ग्रहकहरु फर्कन थालेका थिए । उनी पनि हवस भन्दै आत्मियता पूर्वक अभिवादन फर्काउदै फेरी भोलीको तयारीमा जुटन थालिन ।

सुधिर भद्र
२०६९ श्रावण २०

भय रहित सिकाई

मामा आज पिन्टु भाईले पिटाई खायो !!  ११ वर्षकी भान्जिले कराउदै भाईको कुरा सुनाउदै थियो । उनीहरु पढने स्कुलमा पढन र पढाउनकोलागि प्रयोग हुने एउटै तत्व थियो लठी । उनीहरु मध्ये होमवर्क नगर्ने ले पनि पाउने सजाय लठी नै थियो । गल्ति काम गरेकोले पाउने सजाय पनि लठि नै थियो । शिक्षकहरुलाई बिद्यार्थी तह लगाउने एउटै माध्यम थियो लठी ।
विद्यालयमा मासिक पैसा तिर्न जाने क्रममा शिक्षक मित्रलाई बच्चाहरुलाई देखाउने डरको बारेमा लामो मलाकुसारी हुंदा उनी कस्सिएर भन्दै थिए बच्चाहरु अलि अलि डर नदेखाए मान्दै मान्दैनन् के गर्ने । उसलाई केहि समय अगाडी एउटा गैर सरकारी संस्थाको सक्रियतामा अव देखि स्कुलमा लठीको प्रयोग नगर्ने भनेर लठी भाचेको स्मरण गराउंदा उनी अलिकति ग्लानी महशुस गर्दै स्पष्टिकरण दिदै थिए “हामीहरुलाई पनि बच्चाहरुलाई पिटन त्यत्ति मन त लाग्दैन तर तह नै लिन गाह्रो छ के गर्ने” उनले आत्मसमपर्णको शैलीमा सुनाए ।
साधारणतया हाम्रो जस्तो समाजमा जन्मेको २ वर्षदेखि बच्चाहरुले पिटाईको अनुभव गर्न पाईसकेका हुन्छन् अझ छोरी बच्चाहरुको हकमा त त्यो भन्दा पनि चाडो हुन सक्छ । हाम्रो हालसम्मको विद्यमान समाजमा पनि छोरा बच्चा भन्दा कम प्राथमिकतामा छोरी बच्चा परेको कुरालाई नकार्न सकिदैन । बच्चा रुदा, खान मन नगर्दा, धेरै चल्दा आमा वा अरु स्यहार गर्ने मानिसको झापडको स्वाद चाखि सकेको हुन्छ । त्यहि क्रमको निरन्तरता उनीहरु ठूलो हुंदासम्म पाउ“दै जान्छ । जसको निरन्तरता विद्यालयमा पनि पाउछ । राम्रोसंग पढनकोलागि शिक्षकको लठीको डर, होमवर्क गर्नकोलागि शिक्षकको कान निमठाईको डर, अरु साथीसंग नचलेर बस्नकोलागि शिक्षकको डस्टरको डर विद्यार्थीकोलागि अपरिहार्य भईसकेको हुन्छ ।
औलामा गर्न सकिने केहि परिवार बाहेक अन्य जतिसुकै शिक्षित परिवारमा पनि केटाकेटीहरुले पिटाई खाने कुराको शुरुवात आफ्नै घरबाट गरेको हुन्छ । शुरु शुरुमा उनीहरुलाई पिटाईको केहि डर लागेता पनि यसको धेरै अनुभव भएपछि यसले पनि काम गर्न छोडछ अनि बालबालिकाहरु गलत संगतको शिकारमा पर्न सक्ने सम्भावना धेरै हुन्छ । मुखले मात्र गालि गरेर बच्चाहरु तह लगाउने र मुखको भरमा नै बच्चाहरु तह लागेर बस्ने बच्चाहरु पाउन निकै गाह्रो छ ।
एक विदेशी दम्पत्तिसंगसंगै उनीहरुका ३ वर्षिय छोरी र ५ वर्षिय छोरासंग एकहप्ता संगै बस्ने मौका पाईएको थियो । एक हप्तासम्म उनका छोराछारी हाम्रै घरतिरका केटाकेटिहरु जस्ते चल्थे, दाजु बहिनी जिस्कन्थे, बहिनीले दाजुको बारेमा आमालाई कुरा लगाउथे, भुईमा खेलेर उनीहरुको लुगा फोहर भएको हुन्थ्यो । यति हु“दा हु“दै पनि उनीहरुको आमाले उनीहरुलाई कहिल्यै ठूलो स्वरमा झर्केर बोलेन । कहिल्यै एक झापट पनि पिटेन । सारै गल्ति ग¥र्यो भने उसले विस्तारै नजिक गएर जस्ले गल्ति गरेको हो उसलाई सरी भन्न लगाउथ्यो । उस्ले सरी नभनेसम्म त्यहि कुरा दोह¥याउथ्यो । बच्चाहरु पनि आमाले धेरै टक भने पछि शिर निहु¥याएर बिस्तारै सरी भन्थ्यो । त्यसकोलागि उनलाई कहिल्यै ठूलो स्वरमा बोल्नु परेन र कहिल्यै बच्चाहरुलाई पिटनु परेन ।
हाम्रा बच्चाहरुले आमाको पेटबाट बाहिर निस्केको केहि समय देखिनै ठूलो स्वरमा आमाको आज्ञा सुन्नु परि सकेको हुन्छ । बच्चाहरुलाई गालि गर्नु पर्ने कारण पत्ता लगाउनु भन्दा पहिल्यै बच्चालाई डर देखाएर उनीहरुलाई चुप लगाउनु हाम्रँे नियति नै भईसकेको छ ।
विदेश तिर पढाईको शुरुवात गर्दा पनि उनीहरुको आफ्नो रुची र देखेर चिनेर पढाउने शैलीको विकास विकसित देशहरुमा देखिन्छ । उनीहरुलाई वज्ञानिक ढंगबाट अंक र अक्षरको बारेमा ज्ञान दिएपछि मात्र सैद्धान्तिक हिसावले पढाईन्छ । यसको केहि शुरुवात हामीकहा पनि शुरुवात भईसकेको छ । किनर गार्डेन र इसीडी मार्फत विद्यालयहरुमा यो शैली शुरुवात गरीएको  छ ।
विद्यालयहरुले बाल मनोविज्ञानलाई आधार मानेर शिक्ष्ाँ दिनकोलागि किरन गार्डेन र इसीडीको शुरुवात गरेपनि हाम्रो समाजका बालबालिकाहरुका अंधिकाश घरमा नराम्रो काम गर्नु हुंदैन भन्ने ज्ञान भन्दा पनि नराम्रो काम गरे पिटाई खाईन्छ भन्ने मनमस्तिष्कमा परेको छ । त्यसको शुरुवात बालबालिहरुलाई पढाउने शिक्ष्ँक र विद्यालयमा भय रहित सिकाईको विगुल फुक्नु भन्दा पहिला बालबालिकाको घर परिवारमा नै पुगी भय रहित सिकाईको परामर्श गर्नु पर्ने आवश्यकता देखिएको छ ।

सुधिर भद्र
२०६९ श्रावण ९ गते

ल्वाप्पा ख्वाईगो संविधान सभाले !!

तेजबहादुर थिगं, उत्तरी मकवानपुरको विकट आग्रा चौवासका पुराना बासिन्दा हुन । हेटौडा वर्षको ५,६ पटक उनको ओहरदोहर हुन्छ । गाविस नजिकै उनको घर भएकोले उनलाई गाविसको योजना, अनुगमन, मुल्याड्डकन, दलिय संयन्त्र, परीषद आदि धेरै कुराको ज्ञान पनि छ । उनै तेजबहादुरसंग एक दिन गाविस सचिवको निम्तोमा नाम चलेको होटलमा नास्ता खाने मौका पाईएको थियो । टायल लगाएको होटलको भूईमा उनको डाडा“बासको चिसो माटो टासेको चप्पल चिप्लन खोज्दै थियो । उनी संयमित भएर पाईला चाल्दै थिए ।

टेबलमा बसियो, नास्ताको अर्डर भो, गर्मीलाई तत्काल कम गर्नकोलागि लस्सी खाने सल्लाह भो । केहि समय पछि आएको लस्सी गर्मीले मातेको जिउलाई शान्त गराउन सबैले हतार हतार आफूतिर तानेर खान थाले । तेजबहादुर दाई अल्मलिए, शिशाको गिलामा सेतो झोल देखे पछि गा“उमा सिल्भरको कचौरमा हालेर पिएको छयाड्डको उनलाई याद आयो । कसरी खाने भनेर सोच्दै मात्र थिए उनकै गा“उका एक चल्ता पुर्जा चन्द्रबहादुर दाईले तामाड्ड भाषामा “पाईपसे सोलगो”पाईपले तानेर खानु पर्ने कुरा सम्झाई दिएपछि उनको लस्सीपान शुरुभयो ।

नास्ताले पेट उकासीदै गएपछि राजनैतिक गफ शुरु हुन थाल्यो । संविधान सभाको विषय अहिले हट केक भएकोले तेजबहादुर दाईको यस विषयमा विचार बुझ्न मन लागेर सोधे “दाई तपाईलाई संविधान सभा भनेको के थाहा छ ? उनले टाउको हल्लाए । अनि एक छिन चुप लागेर बसे पछि अलि कड्किएर उत्तर दिए “ल्वाप्पा ख्वाईगो संविधान सभाले के गर्नु संविधान सभाको बारेमा जानेर” यहि संविधान सभाकोलागि भनेर गा“उमा १२÷१२ वर्षसम्म हामीले कति दुःख सहेर बस्यो त्यो कुरा हामीलाई थाहा छ । अव त अलिकति राम्रो होला भन्यो फेरी उही चाल छ नेताहरुको खै के गर्ने उनको निराशापन संगै निधारबाट पसिना पनि छुट्दै थियो ।

संविधान सभाले तेजबाहादुर दाईलाई मात्र ल्वाप्पा ख्वाको होईन समस्त नेपालको हित चहाने नेपालीहरुलाई ल्वाप्पा ख्वाएको छ । सर्वसाधरण नेपालीले जेठ १४ पछि को नेपालको कल्पना अर्कै गरेका थिए । उद्यँेगी व्यवसायीहरु लगानीका नया“ योजनाहरु कार्यान्वयन गर्न आतुर थिए । विदेशी लगानीकर्ताहरु नेपालमा लगानी गर्न पाईला उठाउ“दै थिए । बन्द र हडताल सदाकोलागि बन्द हुने आशहरु त्यसै त्यसै गर्भमा नै तुहिएर गए ।

धरै नेपालीहरुका धेरै आशाहरु ६०१ जना सभासदहरुको जिम्मामा पठाएका थिए । उनीहरुले केहि न केहि ल्याउने आशमा थिए । तर विचरा सभासदहरु उनीहरु आफै आफ्नै दलका ठूला नेताहरुको बन्धनमा परे । उनीहरुले चाहेर नचाहेर केहि गर्न सकेनन । खाली माथिल्लो निकाएले गरेको निर्णयको साक्षी बस्नु बाहेक उनीहरुको केहि काम भएन् । दुईचार वर्ष स्थानीय स्तरको प्रमुख अतिथि र अतिथि भएर भाषण ठोक्ने काम मात्र भयो । कोहि कोहि गलत धन्धामा लागेर आर्थिक लाभ गर्न तर्फ व्यस्त भए । कोहि महिनाको ४० हजार पारीश्रमिकमा रमाउनमा नै व्यस्त हुन थाले । कोहि समिति र उपसमितिमा झगडा गर्नमा नै व्यस्त हुन थाले । कोही आफ्नो आसेपासेलाई राम्रो ठा“उमा जागिर खुवाउन र आर्थिक लाभ वाडनमा नै व्यस्त हुन थाले ।

दुईचार वर्षको शहर वसाईपछि अव उनीहरुलाई गा“उ फर्कनु परेको छ । फेरी नया“ आशाहरु बाड्नु परेको छ । फेरी आसेपासेहरुको झुण्ड जम्मा गरेर देश दर्शनको चर्चा गर्नु परेको छ । के गर्नु अव फेरी चुनाव आउदैछ नि, चुनाव नै राजनीतिज्ञहरुको ठूलो परीक्षा हो । देश दर्शन, साम, दाम, दण्ड जे प्रयोग गरेर भए पनि चुनाव त जित्नै पर्छ । फेरी धेरै आशा बोकेका जमातहरु फेला पार्नु छ ।उनीहरुको आशालाई प्रतिवद्धता व्यक्त गर्दै सदासयता प्राप्त गर्नुछ । जेगरी जसरी भएपनि आम नेपाली जनताको चाहना संविधान सभाबाट बन्ने संविधान चाडो भन्दा चाडो नेपाली जनताको हातमा आओस, फेरी फेरी पनि संविधान सभाले ल्वाप्पा नखुवाओस ।

सुधिर भद्र
२०६९ जेठ २९ गते

म पनि नेपाली

गत साता एक नेपाली कपडा व्यवसायी र अर्का मारवाडी कपडा व्यवसायीसंग सानो कुरामा असमझदारी भयो । असमझदारीलाई दुवै पक्ष्ँका व्यवसायीहरुको सामुहिक प्रयासमा सामान्य बनाउने प्रयास गरीयो । दुवै पक्ष्ँ वाहीरी रुपमा समझादरी भएपनि भित्री रुपमा उनीहरुको दुवैको मनमा परेको चिसो सामान्य हुन सकेको थिएन । एकजना मारवाडी व्यवसायीले आफ्नो दुखासो पोख्दै भने हाम्रा बाउ बाजे भारतीय मुलका होलान तर हामी यही जन्मेका, यही हुर्केर यत्रो भईसक्यौ तर पनि हामीलाई समाजले पूर्णरुपमा नेपाली भनेर पत्याउन सकेको छैन । सधै हामीलाई भेदभाव हुन्छ सधै हामी हेपिन्छौ ।

एक किसिमको जातीय विभेद हामीले अनुभव गर्नु परीरहेको छ । हामी स्कुल यही पढ्यौ, कलेज यही पढ्यौ, हाम्रो सम्पूर्ण जीवन यहि बित्दै गईरहेको छ तर पनी कहिले कहिले यस्तो विभेद देख्दा हाम्रो मन रुन्छ । हामी व्यवसायीक कारोवारको सिलसीलामा भारत तथा अन्य मुलुकमा जान्छौ हामी गर्वसाथ हामी नेपाली भनेर हाम्रो परीचय दिन्छौ, देश विदेशमा कार्य गरी रहेका नेपालीहरु देख्दा हामीलाई निकै खुशी लाग्छ । तर हाम्रै मुलुकमा त्यसमाथी पनि आफ्नै शहरमा दोश्रो दर्जाको व्यवहार सहनु पर्दा धेरै दुःख लाग्छ । ब्राम्हण तथा दशनामी सामाजको नेपाल वन्दको दोश्रो दिनमा ती मारवाडी व्यवसायीले सुनाएको दुखेसो सुनेर अलि कति सोच्न वाध्य तुल्यायो ।

हामीकहा वास्तवमा नै जातीय विभेदका कारण कुनै पक्ष्ँ पिडित भएर बसीरहनु परेको छ त ? साच्च नै उनीहरुको आत्मसम्मानमा चोट परेको छ त? यदि यस्ले जरा गाड्दै जाने हो भने भविष्यमा अर्को नकारात्मक घटना घटाउन सक्ने सम्भवना पनि बढि हुन्छ होला । पृथ्वीनरायण शाहले २२ से र २४ से राज्यलाई एकिकरण गरेको नेपाल  अहिले फेरी त्यहि ढंगमा चिरा चिरा पर्न थालेको घटनाक्रमहरु देखिरहेका बेला यस्ता कुराले थप नया संकट ल्याउने सम्भावना देखिएको  छ ।

सवैभन्दा पहिला नेपाली अनिमात्र नेवार, तामाड्ड, वाहुन, क्षेत्री, मारवाडी, मधिशे, दशनामी आदि ईत्यादी हुन भन्नेकुरा सबैले बुझेको भएतापनि कसै कसैको निहीत स्वार्थमा यहा जातिय विभेद ल्याउने संस्कृतिको विकास भईरहेको छ । अन्य जात जातीको उदगम् जहा भए पनि उनीहरु नेपाली नै हुन भन्नेमा छ । तर मारवाडी र मधिसे समुदायहरुका धेरै धर्मसंस्कार र पारीवारीक नाता कुटुम्ब पनि छिमेकी राष्ट्रमा बढि हुने गरेको कारण उनीहरुको नाम दक्षिणी छिमेकी राष्ट्रसंग वढी जोडिएर आएको पाईन्छ । यो भन्दैमा उनीहरुलाई नेपाल प्रति माया छैन, उनीहरु नेपालका पहिलो दर्जाका नागरीक होईनन् भन्ने भावना विकास हुनु राम्रो हाईन होला ।

जुन पनि सम्प्रदाय जात जातीमा राम्रो नियत र नराम्रो नियत विचार भएका मानिस वा मानिसहरुको झुण्डहरु हुन्छन । यसले गर्दा समग्र समूहलाई नै लक्षित गरी उनीहरुलाई पक्ष्ँपात गर्नु सान्दर्भिक हुदैन होला । यसो भन्दैमा सानो भन्दा सानो कुरामा केन्द्रित भएर हामी मारवाडी वा मधेशी भएर नै हामी पक्ष्ँपातमा परेका हौ, हामीलाई दोश्रो दर्जाको रुपमा लिईएको छ भन्ने मान्यता त्यस समुदायले लिनु पनि उपयुक्त हुदैन । एउटा तामाड्डले तामाड्डलाई वा एउटा वाहुनले अर्को वाहुनलाई पिटदा वा गाली गर्दा त्यहा कुनै जातीय सम्प्रदायीकता वा जातीय भेदभावको कुरा आउदैन तर एउटा बाहुनले मारवाडीलाई वा एउटा नेवारले अर्को क्षेत्रीलाई गाली गलैचा गर्दैमा वा हातपात गर्दैमा त्यहा जातीय वा सम्प्रदायीक कुरा ल्याउनु ठूलो मुर्खता हो । जसको शुरुवात छटपुटका केहि घटनाहरुबाट देखिन थालेको छ ।

बन्दकै सन्दर्भमा यस भन्दा अगाडीको बन्दमा ब्राम्हन, क्ष्ँेत्री, खस, दशनामीहरुले शंक फुक्दै ठूलो बन्दको प्रचार प्रसारकोलागि मसाल जुलुश निकालेका थिए ठिक त्यसै गरी तामसालिड्ड र अन्य जनजातिहरुले पनि बन्दको पूर्व सन्ध्यामा त्यसैगरी चोक चोकबाट ठूलो समूहमा मशाल जुलुश निकाले । कसै कसैमाथि हातपान भएको पनि सुनिएको छ । मशाल जुलुश बन्द लाई नै प्रतिश्पर्धात्मक रुपमा लिईन थालेको देखिएको छ । यस्ता जात जाती विचको सहिषणुतामा बिस्तारै आ“च आउनु लाग्यो भने भविष्यमा ठूलो दुर्घटना निम्त्याउन सक्छ । यस्तै घटनाक्रमले निरन्तरता पाउंदै गयो भने भारत र पाकिस्तान छुट्टीदा शिख र मुस्लिम सम्प्रदाय बीच भएको साम्प्रदायिक घटना नेपालमा पनि नदोहरियला भन्न सक्निन ।

सवै जात जाती, धर्म वा सांस्कृतीका आ—आफ्नै मुल्य र मान्यताहरु छन् । उनीहरु आ—आफ्नै क्षेत्रमा धेरै महत्वपूर्ण छ । त्यसकारण हामी सबैले म कुन जातीय वा सम्प्रदायको हु भन्दा पनि म पनि नेपाली हु र हामी सबै नेपाली हौ भन्ने सोच्ने बेला आएको छ ।

सुधिर भद्र
२०६९ वैशाख ३० गते

sudhrihtd@yahoo.co.uk

सल्लाहकारको नियती

दैनिक कार्य संचालनमा सहजता प्रदान गर्नकोलागि घोषित तथा अघोषित रुपमा सल्लाहकार राख्ने प्रचलन देखिन्छ । कतिपय अवस्थामा सल्लाहकारका विचार र निर्देशनहरुले प्राथमिकता पाएका हुन्छन भने कतिपय कुराहरुमा त्यसले प्राथमिकता पाउन सकेको हुंदैन । सल्लाहकारको सल्लाहले कुनै काम सफल भएमा सल्लाह लिने व्यक्ति सबैभन्दा बढि प्रफुल्लित हुन्छ भने त्यसले सकारात्मक सन्देश दिन सकेन भने त्यसको दोष सल्लाहाकार प्रति बढी आउ“दछ ।

सल्लाहकारले सल्लाह दिदा जसलाई आफूले सल्लाह दिई रहेको हुन्छ उ प्रति अरुले हेर्ने दृष्टिकोण र  उनको काम कारवाहीबाट पर्न सक्ने असरको बारेमा राम्रोसंग नियालेको हुन्छ । राम्रा राम्रा कुरा गरेर अगाडी खुशी पार्ने र त्यसको पछाडी पर्ने बित्तिकै उनको काम कारवाहीको बारमो नकारात्मक सन्देश दिन सक्ने संस्कार भएको बारेमा सल्लाहकार सतर्क हुनु पर्दछ र सतर्क पनि बनाउन सक्नु पर्दछ । सल्लाहकारले जहिले पनि भविष्यमा पर्न सक्ने नकारात्मक असरको बारेमा सजग गराउनु उनको दायित्व हो । तर भविष्यको सजगतालाई सल्लाह लिने व्यक्तिले नकारात्म्क सोच लियो भन्न थाल्यो भने त्यो भन्दा बढि पिडा सल्लाहकारलाई अरु ठूलो नहोला ।

सल्लाहकारको जिम्मेवारी सम्हाली सकेपछि भविष्यमा आउन सक्ने सकारात्मक नकारात्मक परिणमको बारेमा सोच्नु उसको प्रमुख दायित्व हुन आउछ । सकारात्मक परिणाम आउछ भने त्यसको प्रभाव कस्तो पर्दछ । साथै नकारात्मक परिणाम आएको त्यसको असर कस्तो हुन्छ, सकारात्मक परिणाम आउने कार्य हरुलाई अझ कसरी लोकप्रिय बनाउन सकिन्छ भन्ने बारमो सोच्नु पनि सल्लाहकारको जिम्मेवारी हो । नकारात्मक परिणामको बारमा पनि सल्लाहकारहरु घोत्लिनु पर्दछ । दैनिक क्रियाकलापमा गरीने बिभिन्न आनी बानी व्यवहार र त्यसबाट आफू प्रति आम मानिसले सोच्न सक्ने बिचारको बारेमा पनि सजग रहनु पर्दछ । सामाजिक संस्कार, मुल्य मान्यता एवम् रीति तिथिको पनि कदर गरी आफ्नो व्यवहारमा परीवर्तन ल्याउनु पर्दछ।

हाम्रो सामाजिक संस्कार अहिले पनि वर्तमान विश्वको भन्दा घेरै पछाडी भएकोले त्यसकाबारेमा पनि बुभ््mनु जरुरी छ र सल्लाहकारले पनि बुझाउनु पर्ने आवश्यकता छ । सघै राम्रो नराम्रो कामको सदैव राम्रो गर्नु भयो भन्ने सल्लाह पुग्न थाल्यो भने त्यसको परिणाम नराम्रो हुन्छ ।

हामीका पनि सल्लाहकारहरुको कमि छैन राष्ट्रपति देखि प्रधानमन्त्री र दलका ठूला नेताहरुका आ—आफ्नै सल्लाहकारहरु छन् । उनीहरुले कसरी महामहिमहरुको कामको मुल्यांकन गरेर सल्लाह दिई रहेका हुन । उनीहरुको सल्लाह मानिएको छ कि छैन होला । वा कहिलेकही उनीहरुको सल्लाहलाई पनि नकारात्मक सोच भनेर फ्याकिएिका छन् होला । जे होस सल्लहकारको दायित्व ईमान्दारीपूर्वक वस्तुस्थितिको विश्लेषण गर्नु पर्ने हुन्छ । त्यसको सम्भावित परिणाम र त्यसका समाधानका उपायहरुबा बारेमा पनि सोच्नु पर्ने हुन्छ । र सल्लाह लिने ले नकारात्मक सोच्छ कि सोच्दैन भन्ने पनि सोच्नु पर्ने हुन्छ ।

सुधिर भद्र
२०६९ वैशाख २८

विश्वका मजदुर एक, दुई, तीन .....हौ

विश्वका मजदुर एक हौ, श्रमिकहरुको हक हित जिन्दावाद, सामन्ती र पूजीपति वर्ग मुर्दावाद जस्तै धेरै नाराहरु श्रमिकहरुको महान चाड श्रमिक दिवशमा बजार र चोक चोकमा घन्किएको थियो । अमेरीकामा धेरै वर्ष पहिले मजदुुरहरुको श्रमको उचित मुल्य र मान्यताको माग गर्दै एउटा आन्दोलन चर्किएको थियो । यो आन्दोलनले पूंजीपतिवर्गहरुले श्रमिक वर्गहरुलाई गर्दै आएको शोषण र अत्याचारलाई अन्त गर्दै दैनिक ८ घण्टा कार्य गर्ने नियम प्रतिपादन गरे । आठ घण्टा भन्दा बढी कार्य गर्नु परेमा सोही अनुुुसारको अतिरिक्त समयको ज्याला भुक्तान गर्नु पर्ने नियम बसालियो ।

यसै नियमलाई अन्तराष्ट्रिय मापदण्डको रुपमा लिंदै समय अनुसार र बिभिन्न राष्ट्रको आ—आफ्नो नीति नियम तर्जुमा गरी सोही अनुसार कार्यान्वयन गर्दै आएको छ । नेपालको सन्दर्भमा २०४६ साल भन्दा अगाडीको अवस्थामा मजदूरहरुले खुलेर आफ्नो हक हितकोलागि लडन् सक्ने अवस्था थिएन । लुकिछिपी संगठनिक रुपमा क्रियाकलापहरु संचालन गर्नु पर्ने बाध्यता थियो  । तर २०४६ साल पछि सबैले सबै क्षेत्रबाट आ—आफ्नो हक हितकोलागि आवाज उठाईरहेको अवस्थामा मजदूरहरुको हकहितकोलागि पनि आवाज नउठने कुरा नै भएन ।

मजदुरहरुको आवाजहरुको सम्बोधन गर्दै श्रमिकहरुको हकहितकोलागि तत्कालिन श्री ५ को सरकारले २०४८ सालमा श्रम ऐन लागू गरेपछि केहि हदसम्म् मजदूरहरुको हक हित सुनिश्चित भएको थियो । यसकोलागि बिभिन्न दलसंग आवद्ध भएका श्रमिक संघसंस्थाहरुको सामूहितस जोडलाई सम्मान नै गर्नु पर्ने हुन्छ । २०४६ सालको बहुदलिय व्यवस्था पश्चात केहि वर्षसम्म मे १ का दिन मनाउदै आएको मजदर दिवश विश्वका मजदुर एक हौ भन्ने नाराका साथ सबै दलहरुले सामुहिक रुपमा मनाउदै आएको देखिएको थियो । तर त्यसले लामो समयसम्म निरन्तरता पाउन सकेन । बिभिन्न दलसंग आवद्धित मजदुर संगठनहरु माउ पार्टिको निर्देशन तथा आ—आफ्नो निहित स्वार्थका कारण छुट्टा छुट्टै रुपमा सामुहिक हितकोलागि संघर्ष गर्न थाले जुन त्यति उपलविध्मुलक हुन सकेन । समयकालसंगसंगै मजदुर दिवशले आ—आफ्नै तरिकाले निरन्तरता पाउंदै गयो ।

२०६३ सालको परिवर्तन पछि पुनः एकपट सबै मजदुर संगठनहरुले सामुहिक रुपमा मजदुर दिवश मनाउने जमर्को कसे । एउटै मञ्चबाट बिभिन्न दलका मजदुर नेताहरुले मजदुरहरुको हक हितको आवाज उठाउन थाले । पूजीपतिहरु फेरी एकपटक मजदूरहरु एक जुट हुने भए कि भनेर झस्कन थालेका थिए । अव फेरी मजदुरहरु सामुहिक सौदावाजी ९अयििभअतष्खभ द्यबचनबलष्लन० मा प्रखर भएर आउने हुन कि भन्ने लागेको थियो । तर पांच वर्ष पुग्दा नपुग्दै यसको निरन्तरतामा फेरी पूर्णविराम लाग्यो ।

फरक धारको राजनैतिक दलको मात्र नभएर एउटै दलका मजदुर संगठनहरु पनि छुट्टा छुट्टै किसिमले मजदुरको हक हित भनेर केहि मानिसहरुको झुण्ड जम्मा गरेर विश्वका मजदुर एक हौ भन्ने नाराको सार्थकताको बारेमा बोलिरहदा साचो मजदुर नेताको मन कति खुशी होला । मजदुर क्रान्तिकालागि उठेका हातहरुको योगदान र त्यसैको भरमा राजनीतिमा आफ्नो छवि बनाई टिकेकाहरुले अव सोच्ने बेला आएको छ । यस्तो संस्कार अनि एउटै वर्गको हितकोलागि फरक फरक संघर्षले के उपलव्धि देला । अब मजदुरहरुले विश्वका मजदुर एक हौ भन्ने नारा भन्न अलि नसुहाएको जस्तो भएको छ । क्रान्तिकारीहरु अति क्रान्तिकारी देखाउन जायज नजायज माग सम्पूर्ण पुरा हुनु पर्छ भन्ने अनि अन्य मुलधारका मजदुर संगठनहरु पनि राम्रो नराम्रो छुट्टयाउन नसके पछि कसरी सम्पूर्ण मजदुरको हित हुन्छ होला । अवका मे दिवशमा विश्वका मजदुर एक हो होईन दुई हौ, तिन चार..... हौ भन्ने नारा राख्दा उपयुक्त होला कि ।

सुधिर भद्र
२०६९ वैशाख २८

लुम्बिनीमा हराएको बुद्ध

वर्षै पिच्छे आउने बुद्ध जयन्ति फेरी आउदैछ । देश विदेशका गुम्वाहरु फेरी सिगारीने छ । बुद्धको जन्मथलो लुम्बिनीको नाम फेरी एकपटक सबैले गुनगुनाउने छ । २५५६ औ बुद्ध जयन्ती हाम्रो लगि विशेष हुनु स्वभाविक नै हो । हाम्रै मुलुकमा जन्मेको ठिटो घर परिवार, माया मोह देखि विरक्तिएर शान्ति खोज्दै लामो तपश्या गरे पश्चात बुद्धत्व प्राप्त गरे । देश विदेशमा बौद्ध दर्शन र शान्तिको सन्देश दिन सफल भए । हजारौ लाखौ अनुयायीहरु बनाउन सफल भए । उसबेलमा नै फैलाएको दर्शनको भरमा विश्व भरी बुद्ध दर्शनका अनुयायीहरु फैलिएका छन । नेपालले उनलाई राष्ट्रिय विभुतिको मान्यता दिनु बाहेक बौद्ध दर्शनको प्रचार प्रसारमा केहि गर्न सकेको जस्तो लाग्दैन ।

लुम्बिनी पर्यटन वर्ष २०१२ भनेर खुवै प्रचार प्रसार गरे यसै भ्रमणको सिलसिलामा जव लुम्बिनी पुगेर आईन्छ त्यसपछि पयर्टन वर्षको नाम अनि त्यसको कार्यान्वयनमा देखिएको सिथिलता देख्दा हा“सो उठछ । दिर्घकालीन योजनाहरु बनाईएका छन तर त्यसको कार्यान्वयनमा तदारुकता छैन । ठूलो क्ष्ँेत्रमा फैलिएको बुद्धको जन्मथलो लुम्बिनी क्षेत्र बाहिर बनाईएको बसपार्कबाट भित्र छिर्ने बित्तिकै बुद्धको घरमा पुग्दा पाउने आन्नदको प्रत्याभुत गर्न सकिदैन । घुलाम्य सडक, रिक्साको सेण्डिकेड अनि व्यवसायीक नदेखिएका विकास कोषका कर्मचारीहरु यी तिनै थोकको संयोगले लुम्बिनिको भ्रमणलाई नरमाईलो बनाउन ठूलो सहयोग गर्दछ ।

बसपार्कबाट करीव आधा घण्टाको पैदल यात्रा गरेपछि मायादेवीको मन्दिर पुगीन्छ । दिर्धकालिन कार्ययोजना अन्तर्गत होला सायद नौका विहार गरेर लुम्बिनी भ्रमण गर्नकोलागि ठूला नहर हरु तयार परीएको छ । अप्रयाप्त पानीको श्रोत र पूर्वनिर्धारीत योजनाको अनिश्चितताले गर्दा बनाईएका नहरहरु पनि पुराना हुन थालिसकेका
छन्  । गेटबाट भित्र पस्ने बित्तिकै पहेलो रंगमा सजिएका रिक्साका चालकहरु टुटेफुटेका नेपाली र गोराहरु भेटे अंग्रेजीमा ४ सय रुपैयामा भ्रमण भन्दै हल्ला गर्न आईपुग्छन । मायादेवी मन्दिर, आशोक चैत्य, चीन, अष्ट्रेलिया, श्रीलंका, म्यानमार र नेपाल लगायतकाले बनाएका बिभिन्न प्रकारका मनमोहक गुम्बा वा चैत्यहरु गरी करीव एक घण्टाको भ्रमणको खर्च ४ सय लाग्दो रहेछ ।

रिक्सा नचढ्ने पैदल नै जाने यात्रुहरुको लागि चर्को घाममा  खुट्टाले उडाएको घुलो घुडासम्म पु¥याएर हिडनु पर्छ । त्यसका साथै आधा घण्टासम्म प्यास लागे पानी खान पाईन्न भन्ने कुरामा पहिल्यै नै सुनिश्चित हुनु पर्दछ । सायद विकास कोषले पैदल हिडनेहरुलाई तिर्खा लाग्दैन होला भन्ने सोचका छन् जस्तो छ । भारतीयहरुले साना भन्दा साना तिर्थ स्थलमा गरेको पानीको बन्दोबस्तबाट विकास समिति र त्यसका सरोकारवालाहरुले केहि सिक्नु पर्ने जस्तो देखिन्छ ।

मायादेवीको मन्दिरमा विगतसम्म फोटो खिच्न दिने चलन थियो तर हाल आएर बन्द गरिएको रहेछ । त्यसको सूचना सबैले देख्ने ठा“उमा ठूला ठूला अक्षरमा राखिदिएको भए  राम्रो हुन्थ्यो । ड्यूटीमा बसेका प्रहरीहरुले मिनेटै पिच्छै फोटो नखिच्नुस भनिरहनु पर्दैन थियो होला । मायादेवी मन्दिरमा बुद्धको जन्म, बुद्धत्व प्राप्ती र अन्य सो संग सम्बन्धित कुराहरुको सूचनामुलक फोटो वा सन्देशहरु राखिदिएको भए अझ राम्रो हुन्थ्यो होला । धेरै देशले बनाएको बौद्ध गुम्वाहरु त भेटियो तर त्यसको जानकारी दिन सकिने आधिकारीक मानिसहरु देखिएन । सबै ठा“उमा चप्पल फुकालेर जानु पर्ने थियो तर चप्पलको जिम्मा आफैल लिनु पर्ने थियो । मानिसहरुको धेरै  भिडभाड हुने भएकोले चप्पल हराउन सक्ने ठूलो सम्भावना थियो । चप्पलको भिडभाड र चप्पल हराउनेहरुको कोलाहल सुन्दा हैदरावादको विरला टेम्पलमा मोबाईल र चप्पलको निशुल्क क्याविन उपलव्ध गराउने व्यवस्थाको बारेमा सम्बन्धित निकायलाई जानकारी दिलाउन मन लागेको थियो ।

विश्वमा नै गर्व लाग्ने ठा“उ र विश्व सम्पदा सूचिमा परेको लुम्बिनीमा स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटककोलागि अलि ध्यान पु¥यान नसकेको हो की जस्तो देखिन्छ । बिभिन्न मन्दिर बाहिर बेचिने फोहर खानेकुरा, अव्यवस्थित बजारले गर्दा विश्वमा नै प्रशिद्ध लुम्बिनीको साखमा कमि ल्यान सक्ने सम्भावना देखिन्छ ।

मायादेवि मन्दिर अगाडी देखिएको अर्को कुरा भिक्षा माग्नकोलागि मात्र पनि बुद्धको अनुयायीहरुको रातो पहिरन लगाएर बसेका केहि समूहहरु देखियो । यसले बुद्धको अनुयायीहरुको सन्देश तमाम विश्वमा कस्तो जान्छ त्यस बारेमा सोच्नु पर्छ होला । हुनत लुम्बिनी विकास कोषले लुम्बिनीको विकास विस्तारकोलागि बुहत बगैचा, गुम्बा क्ष्ँेत्र र नया“ लुम्बनी ग्रामका साथ साथै बुद्ध धर्म सम्वन्धी अध्ययन केन्द्र बनाउने सोच बोको छ क्यारे तर यस्ता स सना कुराहरुका पनि ध्यान दिन पाए अझ राम्रो हुने थियो होला ।

यहिले लुम्बिनी पर्यटन वर्ष २०१२ भव्य रुपमा मनाउने कसरत भईरहेको छ । भैरहवामा ठूलो लुम्बिनी गेट बनाएर मात्र भ्रमण वर्षको उद्देश्य सफल हु“दैन । त्यसकोलागि स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटकहरुलाई लुम्बिनी भ्रमणमा आउन अझ कसरी आकर्षित गर्न सकिन्छ, लुम्बिनी र बुद्धको बारेमा संग्रालयमा राखिएका सूचनाहरु अझ सबैले सबै ठाउ“मा राख्दा राम्रो हुन्छ । अन्यथा लुम्बिनी पुग्दा कुनै स—सानो पार्क घुम्न गए जस्तो मात्र भएको अनुभव हुन्छ । राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय क्ष्ँेत्रमा प्रख्यात बुद्धको गा“उमा पुग्दा कुनै उत्साह र उमगं आउन सकेन, लुम्बिनीमा बुद्ध नै हराएको जस्तो भएको छ ।


सुधिर भद्र
२०६९ बैशाख १० गते

दिल्लीमा भेटिएको ठिटो

राम्रोसंग पुछ फोहर देखियो भने गाली खालास !! २४ घण्टे वातानुकुलित रेलयात्रा र एक घण्टे टोयटा ईनोभाको यात्रामा गलेकोजिउले आफनो लगेज उठाउ“दै दिल्लीको कृष्णसागर होटलमा भित्र पस्न खोज्दा ठोक्किएको यो सम्वादले हामीलाई झसंग बनयो । हामीले होटलमा काम गर्ने नेपालीहरु हुन्छन भन्ने कल्पना पनि गरेका थिएनौ । नेपाली अनुहार देखेपछि उनीहरु  अल्मल्एिर अलि अलि लाज र अलि अलि खुशी मिश्रीत अनुहार बनाउदै हाम्रो लगेज उठाउन आईपुगे । होटल व्यवस्थापनले नेपाली पाहुनाहरु आएका छन् भन्ने थाहा पाएर हामीबसेको रुम सर्भिसकोलागि नेपाली कामदारहरु खटाएका थिए ।

अर्धाखाचीका दीपक दाहाल, गुल्मीका कृष्ण ढुड्डाना लगायत करिव एक दर्जन कामदारहरुले होटलमा जागिरेको रुपमा थिए, उनीहरुले अन्य धेरै जसो होटलमा नेपालीहरु रहेको हामीलाई जानकारी गराउ“दै थिए । नेपाली पाहुनाहरुको स्वागत गर्न पाउ“दा शुरुमा देखिएको लाज हटेपछि उनीहरु निकै सक्रिय थिए ।

बेलायतमा विगत १० वर्ष देखि बसोवास गर्दै आएका एनआरएन मित्र रोशन क्षेत्रीको दिल्लीमा किट विशेषज्ञमा विद्यावारीधि गरेकी नेपाली मुलका भारतीय दुलही मोनिका क्ष्ँेत्रीको विहेमा हामी सहभागी हु“दै थियौ । कार्यालयको चारदिने भ्रमण विदाको उपयोग गर्दै रक्सौलबाट विहान ९ वजे सत्याग्रह एक्सप्रेसबाट हाम्रो दिल्ली यात्रा शुरु भएको थियो । दिल्लीसंग सीमा जोडिएको शहर गाजीयावादसम्म हाम्रो यात्रा थियो ।  हामी चढेको रेल सुपरफास्ट भएकोले एक्सप्रेस रेलहरुलाई बाटो छोड्दै विस्तारै विस्तारै सुगौली, बेतिया, मुरादावाद, गोरखपुर हु“दै २४ घण्टामा गाजियावाद पु¥याएको थियो ।

हामी बसेको डिब्बामा आधासरो नेपालीहरु थिए भने आधा जति नेपालमा व्यसाय गरी रहेका र नेपालको बारेमा जानकारी राख्ने भारतीयहरु थिए । उनीहरु नेपालको बारेमा आफूले पाएको जानकारी र जिज्ञाशाहरु हामीलाई सुनाउन खुशी मान्दै थिए । बेच्न ल्याउने खानेकुराहरु र स्टेशन पिछेको खाजाको परिकारले नेपाली दालभातको न्याश्रो मेटाउन सकेको थिएन । लागुपदार्थको दुव्र्यसनी जस्तो हामीलाई भातको नशाको कारण शरिरमा एक किसिमको फूर्ति आउन सकेको थिएन ।

गाजियावादको स्टेशनको दुई चोक मध्ये घण्टाघर चोकमा आउने कुरा दुरभाषबाट टोयटा ईनोभोका चालक दीपकसंग भयो, उनलाई भेटेपछि हाम्रो यात्रा होटलतिर मोडियो । केहि बेर आराम गरेपछि हाम्रो दिल्ली घुम्ने कार्यक्रम तय भयो । दील्लीको बारेमा राम्रो जानकार भएका कपडा व्यवसायी अजय अग्रवाल पनि हामीसंगै भएकोले हामीलाई सजिलो भएको  थियो । गाजीयावादबाट दिल्ली पुग्नकोलागि अत्याधिक गतिमा विजुलीबाट चल्ने प्रख्यात मेट्रो ट्रेन चढन बैशाली जाने निधो गरियो । टेम्पोवालासंग लामो बार्गेनिड्डपछि १ सय पचासमा पा“चसवारी बैसाली लान सहमत भयो ।

हाम्रो केवलकारको जस्तै सम्झना दिलाउने मेट्रो स्टेशनमा सुरक्षा सतर्कता निकै चुस्त थियो । सर सफाई र व्यवस्थापन पनि तारिफ योग्य थियो । पा“च पा“च मिनेटमा आउने स्टेशन अनि स्वचालित खुल्ने ढोका र दिईने जानकारीले हामीलाई युरोपको यात्रा जस्तो लाग्थ्यो भने बिस्तारै भिड बढेर खुट्टा टेक्ने ठा“उ नहु“दा रत्नपार्क नागढुड्डाको बसको सम्झना दिलाउथ्यो । स्टेशनमा पार्किड्ड गरिएर राखिएको हजारौ मोटरसाईकल र वरीपरीको बिसाल भवन संरचनाले विकासको फड्को सजिलै आकलन गर्न सकिन्थ्यो । सरसफाई र संरचनाको आकर्षणको कारण ईन्जिनियर मित्र नविनले फोटो झिकेर क्यामरामा मेरो फोटो कैद गर्न मात्र के भ्याएका थिए, त्यहाका एक कर्मचारीले फोटो खिच्न नहुने र खिचेमा २ सय जरिवाना लाग्ने जानकारी गराएपछि हाम्रो फोटोशेसनको कार्यक्रम स्थगित गरियो ।

राजीव चौकमा ओर्लेर पुनः अर्को मेट्रो लिएर चादनी चोक पुगेपछि हाम्रो किनमेल शुरु भयो । पुराना भवन र असिमित गल्लिले असन र ईन्द्रचोकका गल्लिहरुको सम्झना दिलाएको थियो । कपडा, खाद्यान्न र अन्य विविध विषयमा खरिद गर्नकोलागि आउने मानिसको निकै भिडभाड थियो । हल्का फुल्का सामान खरिदपश्चात नजिकै रहेको लालकिल्लामा गएर मेट्रोमा गर्न नपाएको फोटोशेसनको रिस फेर्दै लामो समयसम्म फोटो शेसन गरियो ।

भोलिपल्ट दुलही पक्षको निम्तो आए पछि हामी जन्ति जान तयार भयौ । नेपाली र भारतीय परम्पराको मिश्रित रुपमा वैदिक परम्परा अनुसार विहे गर्ने पारीवारीक सहमति अनुसार दुलाहा तयार भए । क्ष्ँेत्री परिवारको विहे भएको हुनाले दुलाहको हातमा तरवार अनि घोडा सवार भई हिडेको हाम्रो जन्ति निकै आकर्षक थियो । बत्ति र पटका अनि संगीतमा नाच्दै गा“उदै हिडको हाम्रो जन्ति दुलही भएको पार्टि प्यालेसमा पुग्दा निकै तामझाम सहित स्वागत गरिएको थियो । मनमोहक ढंगले सजाईएको पार्टी प्यालेसमा भारतीय परम्परा अनुसार दुलाह दुलहीले विहेमा लगाउने लामो माला र नेपाली परम्परा अनुसार दुबोको माला  एक आपसमा लगाई विहेको शुरुवात गरियो । माला साटासाट पश्चात करिव दुई तिन घण्टा परिवारका सदस्य र साथीभाईहरुसंग दुलाहा र दुलहीको फोटोशेसनको कार्यक्रम चल्यो तत्पश्चात अग्नीलाई साक्षी राखि सातफेरा घुमेपछि विवाहको कार्यक्रम समापन भयो ।

सजिसजावट गरिएको पार्टी प्यालेस चाट, पाउ भाजी, ईडली, डोसा, रोटी, पराठा लगायत नब्बे किसिमका परिकारहरुले सजिएको थियो तर विहेमा माछामासु खान बानी परको जिब्रो चनाखो भएर त्यसैको स्वाद खोज्दै थियो । रातभरीको बैवाहिक कार्यक्रम पश्चात विहान ५ वजे हामी बेहुली लिएर अन्मियौ ।

बैकाहिक कार्यक्रम सकिएपछि हामी घर फर्कने हल्ला थाहा पाएपछि गुल्मीका ढुड्डाना भाई रुम सर्भिस भन्दै ढोका ढक ढकाउन हाम्रो कोठामा आईपुगे । उनको अनुहारमा परदेशमा भेटिएका नेपाली दाजुभाई छुट्टिनुपर्दाको उदासी थियो । उनको आ“खाले तीन महिना अगाडी मात्र विहे भएको उनको अर्धाग्नीलाई सन्देश पठाउन खोजीरहेको थियो । बावु आमालाई खर्च पठाउने ईच्छा उनको मनमा छछल्किएको थियो । सारा कुरा उनको अनुहारले बताईरहेको भएतापनि यी सबैलाई मनभित्रै राख्दै हाम्रो व्याग बोकेर गाडीमा हाल्दिए अनि आफन्त सम्झेर राम्रोसंग जानुस है सर भनेर औपचारीकता निभाए ।


सुधिर भद्र
२०६८ फागनु १५ गते

उड यु लाईक टू बी माई भ्यालेन्टाईन !!

दिवशसै दिवस मनाउने क्रममा हरेक वर्ष फेब्रुअरी १४ को दिनमा आउने भ्यालेन्टाईन डे यसवर्षपनि आईपुगेको छ, मायाको टुसा पलाउन लागेको जोडी र परिपक्व भईसकेकाहरुलाई यो दिन महत्वपूर्ण होला । अग्रेजी महिनालाई नै राष्ट्रिय महिना मान्नको लागि राष्ट्रले नै कसरत गरीरहेको बेला युवा पुस्ताले भ्यालेन्टाईनको तयारी गर्नुलाई कुनै नौलो मान्नु नपर्ला । २१ औ शताब्दी अनि त्यसमाथि पनि सुचना प्रविधिले यत्रो फड्को मारेका अवस्थामा हलिउड, बलिउडका सेलीब्रेटीहरुले मनाउने भ्यालेन्टनाईन डे को नक्कल भनौ या अनुशरन गर्नु सामान्य हो ।

अन्तराष्ट्रिय रुपमा मनाउ“दै आएको बिभिन्न दिवशसंग सगै युवापुस्तामाझ लोत्रप्रिय त्रिसमस देखि न्यू ईयर, फ्रेण्डसिप डे देखि भ्यालेन्टाईन डे सम्मका चा“डहरु आम नेपालीकै चाड जस्तो हुन थालिसकेको छ । स्कुल कलेजमा नै अलि अलि माया प्रेम बारे अनुभव हासिल गर्न सफल भईसकेका अचेलको पछिल्लो पुस्तालाई कलेजमा एक आर्कालाई माया गर्नु सामान्य कुरा जस्तो भईसकेको छ । अफेयर चल्नु अनि ब्रेक हुनु युवा पुस्ताको नया“ टे«ण्ड भईसकेको छ । त्यसमाथि पनि देशको नामचलेका कलेजले प्रेमपत्र लेखन प्रतियोगिता गरेर भ्यालेन्टाईन डे लाई बैद्यानिकता दिए पछि अन्य कलेजको त के कुरा गर्नु ।

हुन त माया नलाएको भए माया लाउन, टुटेको माया भए जोडनलाई यो दिन महत्वपूर्ण दिन मानिन्छ तर प्रेमको परिभाषा नै थाहा नभएकाहरु संग युवा अवस्थामा राम्रोसंग प्रवेष नगरी सकेका अर्थात म्याच्योर नभईसेका हिप हप ड्रेस लगाउने युवा पुस्ता अनि स्यागी कट कपाल काटेर कम्मर मुनि जिन्समा म्याचिड्ड क्यानभास जुत्ता लगाउने युवतिहरु बीच चलेको अफेयरले कसरी यो प्रणय दिवसको महत्वलाई प्रतिविम्बित गर्न सक्दछ ।

छाती चिरेरमा मुटुमा राख्ने खालको प्रेमी प्रेमिको मिठो बचनले नौ महिना गर्भमा राखेर जन्म दिने आमाको माया, तोते बोलीमा नै सबै खुशी पु¥याईदिने बाबुको ममता अनि बालपन देखि हरेक सुखदुखमा साथ दिने दाजुभाई दिदी बहिनीको आत्मियतालाई ओझेलमा पारेको छ । माया प्रेमको अन्धो जालमा भविष्यको परिणामको बारेमा सोच्ने फुर्सद नभएका जोडीहरुको पनि बाहुल्यता बढदै गएको छ ।

अन्तराष्ट्रिय रुपमा मानिदै आएको यस्ता दिवशहरुको बारेमा चासो राख्नु राम्रै कुरा हो माया प्रेम गर्नु नै हुदैन भन्ने मुश्लिम देशको जस्तो मान्याता राख्नु पनि हु“दैन तर कुन कुरालाई कतिसम्म प्राथमिकता दिनु पर्छ भन्ने कुरा युवापुस्ताले राम्ररी मनन गर्नु पर्दछ । कलिलो अवस्थामा गरिने माया भन्दा पाको अवस्थामा गरीने मायामा अलि बढि अध्ययन गरिएको हुन्छ कि ? दुई चार दिन डेटिड्ड जाने पैसा भए खर्च गर्र्न नभए आमा बुवासंग ढाटेर पैसा मागेर खर्च गर्ने परिपाटीले कस्तो परिणाम ल्याउला ? कलेजदेखि स्कुलले यस्ता दिवशकोबारेमा चासो राख्दा के कस्तो सकारात्मक तथा नकारात्मक प्रभाव पर्दछ सो बारेमा अभिभावकहरुले बुझनु जरुरी हुन्छ ।

शिशु, बाल र युवाअवस्थाबो अनुभव हासिल गरी जीवनको आरोह अवरोहको बारेमा जानकारी हासिल गरी सकिएको छ बा“की जीवनमा आफूलाई सल्लाह, सुझाव र मार्गदर्शन दिन सक्ने योग्य साथीको खोजी गरीएको छ भने आजको दिन आफूले खोजेका भ्योलेन्टाईन अर्थात माया साटासाट गर्न सक्ने साथीालाई दिल खोलेर भन्नुहोस युड यु लाईक टू बी माई भ्यालेन्टाईन तव मात्र यस्ता अन्तराष्ट्रिय दिवशले सार्थकता पाउनेछन् अन्यथा यी सव मनोरन्जनको साधन बाहेक अरु केहि पनि हुनेछैन ।


सुधिर भद्र
२०६५ फागुन २ गते हेटौडा सन्देशमा प्रकाशित

तपाई नमस्ते मात्र खान नजानुस !!

अध्यक्षज्यू नमस्ते !! महासचिवज्यू नमस्ते !! उपाध्यक्ष्ँज्यू नमस्ते !! .........ज्यू नमस्ते !! भर्खरै निर्वाचति अध्यक्षज्यू एवम् पदाधिकारीज्युहरु र कार्यसमितिका सदस्यज्यूहरुले आफू निर्वाचित भएको संस्थामा पुग्दा त्यहा कर्मचारीहरु एवम् अन्य साथीभाईहरुबाट पाउने अभिवादन हो । मकवानुपरका ठुला मध्येमा गनिने दुई संस्था निर्माण व्यवसायी संघ र यातायात व्यवसायी संघमा हालै सम्पन्न निर्वाचनबाट नया“ कार्यसमिति चयन भई सकेको छ । कुनै संस्थामा नया“ अनुहार आएको छ भने कुनैमा पुरानै अनुहार दोहरीएको छ । जे भएपनि सम्बन्धित संस्थाको विकासको लागि आफूले कार्य गर्ने उहा“हरुले प्रतिवद्धता जाहेर गरी सक्नु भएको छ । आशा गरौ उहा“हरुको प्रतिवद्धता अनुसार नै क्रियाकलापहरु अघि बढदै जाउन ।

मकवानपुरको आर्थिक विकासमा ठूलो भूमिका खेल्न सक्ने अर्को संस्था मकवानुर उद्यँेग वाणिज्य संघको निर्वाचन पनि नजिकिदै छ । नजिकिदो निर्वाचनसंगै अध्यक्ष्ँका उम्मेदवारहरुको घोषणा पनि हु“दै गरेको छ । संघको विकासमा सहकार्य गर्दै आएको र उद्यँेग वाणिज्य क्षेत्रको विकासमा लामो अनुभव सम्हाली सक्नु भएकाहरुबाट उम्मेदवारीको घोषणा भईसकेको छ । व्यवसायीक चिन्तन, आर्थिक विकासको बारेमा ज्ञान, सामाजिक आर्थिक विकासकोलागि गुरु योजना सहितको दिर्घकालीन सोच अबका नेतृत्व सम्हाल्नेहरुको लागि अत्यावश्यक छ ।

मकवानपुर उद्यँेग वाणिज्य संघले विगतमा बनाएको छविलाई पछिल्लो क्रममा नेतृत्व लिनेहरुले निरन्तरता दिने मात्र काम गरेको पाईन्छ त्यसलाई अझ अगाढी बढाउने काममा त्यति सफलता मिलेको प्रष्टरुपमा देखिदैन । लामो समयदेखि उठाउ“दै मकवानपुर जिल्लालाई औद्योगिक जिल्ला घोषणा गर्ने सम्बन्धि नीतिगत रुपमा हालसम्म पनि निर्णय गराउन सकिएको छैन । हेटौडा काठमाण्डौ सुरुड्डमार्ग सम्बन्धमा धेरै पटक छलफल र डेलिगेशन गईसके पनि त्यसको पनि हालसम्म कुने निकास निस्कन सकेको छैन । हेटौडा विरगंज सडकखण्डका खेतियोग्य जमिनमा उद्यँेगहरु स्थापना भई खेतियोग्य भूमिको ह्रास हुनुका साथै नया“ औद्यँेगिक करिडोरको रुपमा स्थाना भईसकेको छ । लामो औद्यँेगिक संस्कार बोक्नुका साथै उद्यँेगहरु स्थापनाकालागि आवश्य भौतिक पूर्वाधार प्रयाप्त मात्रामा हु“दा हु“दै पनि नया“ उद्यँेग स्थापनकोलागि लगानीकर्ता आकर्षित गर्न नसक्नु यस जिल्लाको ठूलो बिडम्वाना हो ।

स्वास्थ्य क्षेत्रमा चिकित्सकलाई गलत व्यवहार गर्ने र औद्योगिक क्षेत्रमा उद्योगपतिहरुलाई गलत व्यवहार गर्ने मानिसहरुको जमात हेटौडामा छ भन्ने हल्ला दुवै क्ष्ँेत्रका विज्ञहरुमा देखिएको छ । चकित्सकहरुमा हुने गरेको दुर्वव्यहार र उद्योगपतिहरुलाई गरीने गरेको दुर्वव्यहारको कारण हालसम्म पनि उनीहरुको नजरमा मकवानपुर पहिलो प्राथमिकतामा पर्न  सकेको छैन ।  विगतमा घटेका केहि घटनाहरुको कारण स्वास्थ्य क्षेत्रका विकास एवम् औद्योगिक क्षेत्रको विकासमा छिमेकी जिल्लाहरुको तुलनामा पछाडी परेको छ ।

मकवानपुर उद्योग वाणिज्य संघको अवका नेतृत्व लनेहरुले यस किसिमका चुनौतिहरुको सामाना गर्न सक्छु भन्ने आत्मविश्वास लिएर मैदानमा आउनु पर्दछ । मकवानपुरमा नया“ लगानी भित्राउन सक्छु भईरहेका उद्यँेग प्रतिष्ठानहरुको विकास र विस्तारमा ठोस कदम एवम् आवश्यक पहल कदमी गर्नेछु , रोजगारदाता र श्रमिकहरुबीचको आपसी सदभाव र भाईचारा बढाउन उल्लेख्य भूमिका खेल्छु भन्ने प्रतिवद्धता गर्नु आवश्यक छ । यसका साथै उद्यँेग संघ हेटौडासंग चिसिदै गएको  सम्बन्धलाई पनि पुनः सहकार्य र एकताको रुपमा अगाडी बढाउनु पर्ने चुनौति रहेको छ ।

साना व्यवसायीहरुको हकमा सिफारीश लिनकोलागि मात्र उद्यँेग वाणिज्य संघको सदस्य बन्नुपर्ने अनिवार्य प्रवधानको सट्टा उद्यँेग वाणिज्य संघको सदस्यता आफै लिनकोलागि प्रोत्साहित गर्नकोलागि वातावरण बनाउन सक्नु पर्दछ । विगतमा ल्याएको सदस्य दुर्घटना बीमा जस्तै सदस्यहरुको लागि उपलब्धिमुलक हुने किसिमका कार्यक्रमहरु तर्जुमा गर्नु पर्ने देखिन्छ । कर तथा राजश्वको परामर्श, लेखा सम्बन्धि परामर्श, कानूनि परामर्शहरु संघबाट दिंईदै आएको भएता पनि त्यसको सहि उपयोग हुन सकेको छैन । त्यसलाई समायनुसार व्यवसायीहरुलाई सर्वशुलभ रुपमा सहजै प्रदान गर्न सके साना व्यवसायीहरु पनि संघको सदस्यता लिन उत्साहित हुन सक्थे होला । यसका साथै  समय समयमा तालिम, गोष्ठी अन्तरक्रियाहरुबाट पनि व्यवसायीहरुको साझा समस्याहरुको बारेमा बुझि त्यसको निकास सम्बन्धमा पनि राय सल्लाय संकलन गरी सोही अनुरुप आवश्यक पहल गर्न सक्नु पर्दछ ।

सार्वजनिक नीजी साझेदारी अवधारणा अनुसार गरीने क्रियाकलापहरुमा सरकारी क्ष्ँेत्रको नीति निर्देशनमा व्यवसायीक क्ष्ँेत्रमा अनावश्यक बोझ दिने किसिमको कार्यक्रम मात्र तर्जुमा नगरी व्यवसायीक क्ष्ँेत्रको विकासकोलागि पनि उपलव्धि मुलक हुने किसिमको नीति नियम तर्जुमा गर्न सके अझ राम्रो गर्न सकिने  सम्भावना रहेको छ ।
नेपालको उद्यँेग वाणिज्य संघको ईतिहांसमा सक्रिय महिला उद्यमीहरु मकवानपुरमा छन् भन्ने जुन उदाहरण विगतमा पेश गर्न सफल भएको थियो त्यसको निरन्तरता दिंदै महिला उद्यमीहरुको प्रवद्र्धन एवम् विकास र विस्तार गर्नु पर्ने दायित्व पनि बोक्नु पर्ने देखिन्छ । संघको आर्थिक विकासको लागि गरीने क्रियाकलापहरु विगतको तुलनामा धेरै मात्रामा भए पनि त्यसको प्रभावकारीता राम्रोसंग मुल्याड्ढन गर्नु पर्ने आवश्यकता देखिएको छ । औद्यँेगिक प्रर्दशनीहरुको निरन्तरताले संघको आर्थिक विकासमा केहि हदसम्म टेवा पु¥याउन सफल भयो, केहि हदसम्म व्यवसायीक कारोबार गर्न पनि सफल भयो तर यस्ता मेलाहरु पूर्ण रुपमा व्यवसायीक मेला हुन नसकेको हो कि भन्ने गुनासाहरु पनि सहभागी व्यवसायीहरुबाट नै आएको पाईन्छ । रमाईलो मेलाको रुपमा मात्र यस्ता औद्यँेगिक व्यापार प्रदर्शनीहरुको परीभाषित नगरी पूर्ण रुपमा व्यवसायीक मेलागर्न गराउन के गर्न सकिन्छ त्यसबारेमा पनि सोच्नु टडकारो आवश्यकता देखिएको छ ।

जे भएपनि पुनः एकपल्ट नेतृत्व परीवर्तनको समय आएको छ । नया“ नेतृत्व लिनकोलागि केहि नामहरु अगाडी आईसकेका छन् । सायद उहा“हरुबाट कुनै एकजनाले यसपटकको नेतृत्व लिनु हुन्छ होला । आशा गरौ नेपाल उद्यँेग वाणिज्य महासंघको क वर्गको उद्यँेग वाणिज्य संघमा रहेर कुनै समय सम्मानित हुन सफल भई सकेको उद्यँेग वाणिज्य संघले फेरी थप उर्जा र लगनशिलता प्राप्त गरी मुलुकमै नाम राख्न सकोस । नेतृत्व सम्हाल्नेहरु नमस्ते खानकोलागि मात्र विजयी हुनु ह“ुदैन होला मकवानपुर जिल्लाको आर्थिक विकासमा केही परिवर्तन ल्याउनु हुन्छ होला ।

सुधिर भद्र
२०६८ पौष २८ गते